Louvre Müzesi Yakın Doğu eserleri sorumlusu René Dussaud, Fransa Dışişleri Bakanlığı’na sunduğu 21 Mayıs 1929 tarihli raporda, Fransa’nın 19. yüzyılda peşpeşe yürüttüğü kazılarla başlayan arkeoloji geleneğini devam ettirecek çalışmaların Türkiye’de artık yapılmadığını belirtmekteydi. René Dussaud, Türk ve Fransız resmi makamlarıyla görüşmelerde bulunduğu Ankara’dan döndüğünde, araştırmaların; İslam ve Anadolu eserleri olmak üzere, iki koldan yürütülmesi teklifinde bulunmuş; ayrıca Fransa’nın Osmanlı dönemindeki eski elçilik binası bünyesinde bir enstitü kurulmasını önermişti. René Dussaud söz konusu enstitü için, “Anadolu ile ilgili araştırmaların her alanda yürütülmesi için”, “genç araştırmacılarımızı” saha çalışmalarına hazırlayan ve “Anadolu kapılarını aralayan bir enstitü olmalı” ifadesini kullanmıştı.

Enstitü fikri, Ankara’daki Fransa Büyükelçiliğinin, Türkiye Dışişleri Bakanlığına 26 Mart 1930 tarihinde müracaatından çok kısa bir süre sonra, Bakanlığın onayı üzerine, Fransız Arkeoloji Enstitüsünün kurulması ile hayata geçirilmiştir. Enstitü, İstanbul’daki eski Fransız Büyükelçiliğine ait, 1874 yılında inşa edilmiş tercümanlık binasında, 1 Ekim 1930 tarihinde, Paris Akademisi rektörü Sébastien Charléty tarafından açılmıştır. Türkiye Dışişleri Bakanlığının, Fransız Büyükelçiliğine sunduğu 28 Şubat 1931 tarihli nota, enstitünün resmi çerçevesini belirlemiştir.

Strasbourg Üniversitesi profesörü, Anadolu’daki eserler hakkında çok sayıda yayının sahibi ve enstitünün ilk müdürü olan Albert Gabriel, Fransa’da ikamet etmeye devam etmişti. Albert Gabriel’e aralarında Antik dönem ve Yeni Çağ şarkiyatçıları, klasik arkeoloji ve Bizans çalışmaları uzmanlarından oluşan bir araştırmacı topluluk ve idareci personel eşlik etmekteydi.

Enstitü, kurulduktan üç yıl sonra, ilk yayınını mémoires yani tezler dizisi adı altında çıkarmıştı. Bunları Anadolu Araştırmaları ve Anadolu’nun Türk anıtları isimli koleksiyonlar takip etmişti. Enstitüye, İstanbul’da daimi olarak ikamet edecek ve aralarında, türkiyat dalında Edmond Saussey, Pierre Prost ve Marcel Colombe’u, Sümer araştırmaları dalında Raymond Jestin’i, klasik arkeoloji alanında Pierre Devambez ve Hollanda uyruklu Emilie Haspels’i, İran araştırmaları konusunda Henry Corbin’i sayabileceğimiz araştırmacılar atanmıştı.

İstanbul Üniversitesi'nde asistan Halet Çambel’in desteği ile Yazılıkaya’da P. Devambez, E. Haspels ve R. Jestin’in katıldığı kazılara 1936 yılında başlanmıştı.

Fransa'nın işgali sırasında Türkiye'de bulunan Albert Gabriel, 1941 yılının baharında, görevinden istifa ederek, Collège de Franceisimli kuruma başvuruda bulunmuştu. Aynı yılın yazında, Henri Seyrig enstitüyü birkaç ay yönettikten sonra, Özgür Fransa siyasi hareketine katılmıştı. Henri Seyrig ayrılırken, enstitüyü Türkiye’de ikamet eden Henry Corbin’e emanet etmiş, Cobin ise 1945'te Türkiye'den ayrılarak İran’a gitmişti.

Aynı tarihte, Albert Gabriel, ikamet zorunluluğu olmaksızın, yeniden müdür makamına gelmiş ve enstitüye, Osmanlı tarihçisi Robert Mantran ve klasik arkeolog Henri Metzger olmak üzere, iki araştırmacı tayin edilmişti. Henri Metzger’in yerine, 1947 yılında coğrafyacı Xavier de Planhol atanmıştı. R. Mantran ve X. Planhol’un sözleşmeleri, 1950li yılların başında sona erdiğinde, boşalan makamlara kimse geçmemiş, bu nedenle enstitü, on yılı aşkın bir süre araştırmacısız kalmıştır.

Klaros ve Ksantos kazıları, 1950 yılında başlamış fakat enstitü ile doğrudan ilişkisi olmayan bu çalışmalar sırasında enstitü, arkeologlar açısından bir bekleme noktası görevi görmüştür.

Collège de France profesörü, Yunan yazıtları ve tarihi coğrafya uzmanı Louis Robert, emeklilik yaşına ulaşan Albert Gabriel yerine, müdür olarak 1956 yılında atanmış ve o da Fransa'da ikamet etmeye devam etmişti.

Louis Robert enstitünün önceki yayın dizilerine son vermiş ve bunların yerine geçen İstanbul Fransız Arkeoloji Enstitüsü Arkeoloji ve Tarih Kitaplığı isimli yayın dizisinden yirmi beş yıldan az sürede yirmi sekiz yayın eksilmiştir.

Louis Robert’in yerine 1964 yılında atanan, Strasbourg Üniversitesi profesörü, Anadolu Medeniyetleri ve dilleri uzmanıEmmanuel Laroche da daimi şekilde İstanbul’da ikamet etmemekteydi.

Resmi araştırmacısı kalmayan enstitüsüye, CNRS (Milli Bilimsel Araştırmalar Merkezi), Bizans arkeolojisi uzmanı Jean-Pierre Sodini’yi 1969-1972 dönemi için atadı.

Emmanuel Laroche müdüriyeti sırasında on bir yeni kitap, enstitü yayınları arasında yerini almıştır.

Collège de France profesörü Paul Lemerle, Kültürel İlişkiler yetkililerinin dikkatini, 1972 yılından itibaren, enstitünün ıssız ve kütüphanenin gerçekten yetersiz hâline ayrıca araştırmacı eksikliğine ve müdürlerin Fransa'da ikamet etmesi gibi konulara çok kere çekmiştir. Bu durumun giderilmesi için, bir çözüm bulunmaması hâlinde, enstitünün tamamen kapatılmasını önermiştir.

Böylelikle enstitünün bundan böyle İstanbul’da ikamet eden bir müdürünün ve araştırmacılarının olmasına 1975 yılının baharında karar verilmiş ve bir bilim kurulu oluşturulmuştur. Kurulun 5 Temmuz 1975 tarihindeki ilk toplantısı sırasında, kurum isminin Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü olarak değiştirilmesine ve faaliyetlerinin, en eski dönemlerden günümüze Türkiye toprakları üzerinde kurulmuş tüm uygarlıklara varana dek, mümkün olduğunca genişletilmesine karar verilmiştir. İkinci toplantıda, Lyon II Üniversitesi profesörü, klasik arkeoloji uzmanı, Ksantos ve Letoon kazıları başkanı Henri Metzger enstitü müdürlüğüne seçilmiş; öte yandan, eski Anadolu uzmanı arkeolog, Sylvestre Dupré, modern Türkiye tarihçisi François Georgeon ve Roma tarihçisi Jean-Marie Carrié, araştırmacı olarak atanmıştır. S. Dupré ve J.M. Carrié’nin yerine klasik arkeolog Alain Davesne ve Asur araştırmaları uzmanı Francis Joannès 1978 yılında tayin edilmiştir. F. Georgeon’un yerine ise Osmanlı sanat tarihçisi Dominique Halbout du Tanney 1979 yılında geçmiştir. Aynı yıl enstitüye, Serge Sadler mimar, Michel Coindoz ise araştırmacı olarak atanmıştır.

Binanın bodrum katı bir kitap deposunu ve bir mimar ofisini karşılayabilecek şekilde düzenlenmiş ve iç avlu, çatı ile kaplanarak çalışma odasına dönüştürülmüştür.

Henri Metzger’in müdürlüğü sırasında, enstitüde üç bilimsel toplantı düzenlenmiştir. Antik Likya konulu bir kolokyum 1977 yılının ekim ayında gerçekleşmiştir. Bu toplantıda sunulan bildirilerin kitabı, enstitü yayınlarının XXVII numaralı cildinde yayımlanmıştır. Kurumların tarihi konulu Fransızca ve Türkçe olarak iki dilde düzenlenmiş bir kolokyum, 1978 yılının eylül ayında gerçekleşmiş ve buradaki sunumların bir kısmı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi mecmuasının XX VI-47 numaralı cildinde, 1979 yılında yayımlanmıştır. Aynı yılın ekim ayında Ege Bölgesinin arkaik dönem seramikleri üzerinde uygulanan laboratuvar teknikleri konulu bir kolokyum düzenlenmiştir.

Enstitünün yayınları, XXVI numaralı ciltten itibaren, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitü Kitaplığı ismini almıştır.

Enstitünün 1975-1980 yılları arasında müdürlüğünü yapan Henri Metzger, yaş sınırı nedeniyle 1 Ekim 1980 tarihinde görevinden ayrılmıştır. Yerine Fransa Milli Kütüphanesi yöneticisi Georges le Rider, 1981 yılının temmuz ayında geçmiş ve 30 Eylül 1984 tarihine kadar görevde kalmıştır.

1981 yılının temmuz ayında gerçekleşen bilim kurulu toplantısında önemli kararlar alınmıştır. Örneğin enstitüdeki araştırmacı sayısı bir Fransız ve bir Türk araştırmacının daha katılımıyla üçten beşe yükselmiş, müdüre yardımcı olmak üzere bir genel sekreter gelmiş, milli gönüllülük hizmeti (VSNA) kapsamında bir mimar ve bir fotoğrafçı enstitüye kısa sürede atanmıştır.

Alain Davesne ve Francis Joannès 1981 yılının ekim ayında, CNRS’e araştırmacı olarak atanınca, gidenlerin yerine Asur araştırmaları uzmanı Bertrand Lafont ve türkiyatçı Nicolas Vatin getirilmiştir. Aynı dönem, Michel Coindoz da enstitüde ikinci yılına başlamaktaydı. Bizans araştırmaları uzmanı Michel Balivet, dördüncü Fransız araştırmacı olarak görevlendirildi. 1982 yılının eylül ayında, Bertrand Lafont CNRS’te Michel Coindoz ise özel sektörde çalışmak üzere enstitüden ayrıldılar. Onların yerine Kur’an uzmanı François Deroche ve çağdaş dönem tarihçisi Gérard Groc geldiler. Çağdaş dönem üzerine bir tez hazırlamakta olan Türk araştırmacı, İbrahim Çağlar da 1982 yılı sonunda göreve başladı.

Mimar Serge Sadler, enstitünün genel sekreteri oldu ve mimarlık görevi, (milli gönüllülük hizmeti çerçevesinde) Olivier Baudon tarafından devam ettirildi. Paul Vesseyre ise 1982 yılının ortasından 1983 yılının sonuna kadar fotoğrafçı olarak çalıştı.

Ekibe yeni üyelerin katılması, enstitüde bir yer sorunu teşkil edince, enstitü tarafından kullanılması için, Fransız Sarayı’nda altı ofis tahsis edildi. Ayrıca enstitü binasının mimari dönüşümü için, Fransa Dışişleri Bakanlığı’na birtakım planlar sunulmuştur.

Alan darlığı sorunundan muzdarip kütüphane de sıkıştırılabilen raflama yöntemi ile donatılarak, depolama imkanı önemli ölçüde arttırıldı.

Enstitü ve Türk uzmanların ortaklaşa etkinlikler düzenlemesine özen gösterildi. Bu sayede Türkiye Fransa işbirliğine dayanan araştırma programları hazırlandı. Galata mahallesi konulu  araştırmalar, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet döneminde iletişim dili olarak Fransızcayı kullanan basın hakkında incelemeler, İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Topkapı Müzesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi gibi müzelerin koleksiyonları üzerine çalışmalar ve Domuztepe’deki kazıya katılım gibi etkinlikler bu çalışmalara bir örnektir.

Ayrıca birtakım söyleşi ve kolokyumlar da düzenlenmiştir. Araştırmacılık alanında Türkiye ve Fransa arasında işbirliği olanaklarının tartışıldığı bir oturum, 1982 yılının mayıs ayında Profesör Ekrem Akurgal başkanlığında gerçekleşmiş, Fransa ve Türkiye’den katılımcılarla birinci hukuk haftası 1983 yılının mayıs ayında düzenlenmiştir. Gazetecilik Yüksek Okulu’nun desteğiyle düzenlenen “Türkiye'de Fransızca dilinde yayın yapan basın” ve ikincisi de “Jön Türk hareketi” konulu iki çalıştay 1984 yılının mayıs ayında düzenlenmiştir. Ayrıca 1983-1984 yıllarının kış ve bahar aylarında, Türk uzmanlar enstitüde beş Fransızca konferans vermiştir.

Enstitünün katılımıyla, İstanbul’da çeşitli sergiler hazırlanmıştır. Bunlardan bilhassa, Albert Gabriel’e ithafen gerçekleşen sergi, Süleymaniye Kütüphanesinde düzenlenmiştir.

Paris-Sorbonne Üniversitesine profesör olarak atanan Georges Le Rider’ün yerine, CNRS’in kıdemli araştırmacılarından, Türkiyatçı ve Osmanlı İmparatorluğu tarihçisi Jean-Louis Bacqué-Grammont 1 Ekim 1984 tarihinde göreve gelmiş ve enstitüsünün faaliyetlerine seleflerinin açtığı yolda devam etmektedir.

1989 yılı sonu itibariyle enstitünün misyonunu şöyle özetleyebiliriz. Enstitü, Fransa Dışişleri Bakanlığı’nın Kültürel, Bilimsel ve Teknik İlişkiler Genel Müdürlüğü - Sosyal ve Beşeri Bilimler Alt Müdürlüğü’ne bağlı olarak, Fransa toprakları dışında faaliyet gösteren 21 araştırma kurumundan biridir.

Enstitü, tarihöncesinden günümüze, başta Türkiye Cumhuriyeti toprakları olmak üzere, Osmanlı hatta Türk dünyasının genelini konu edinen ve benzer bir Fransız enstitüsünün bulunmadığı coğrafyalara dek uzanan bir çok daldaki araştırmaya ev sahipliği eden bir kurumdur.

Araştırmacılarının kişisel çalışmalarına ek olarak enstitü, kısa süreli veya uzun soluklu araştırma programlarını tek başına olduğu gibi, Fransız, Türk ya da başka bir ülkenin bilimsel kurumları ile işbirliği içinde yürütmektedir. Bu araştırmalar, keşif ve yüzey araştırması gibi saha çalışmaları olabileceği gibi, zaman içerisinde edinilen yüksek performanslı bilgisayar aracılığıyla gerçekleştirilen kaynak ve veri tabanı çalışmalarını da kapsamaktadır. Bu doğrultuda, alanlara göre belli başlı birtakım araştırma konuları belirlenmiştir. Örneğin Antik Çağ alanında, Yunan ve Roma meskûkâtı; Türkiyat alanında, Osmanlı dönemi mezarlıkları yazıtbilimi, kurumlar tarihi, toplum, sanat ve şehircilik gibi birçok açıdan işlenmesi düşünülmektedir.

Enstitünün faaliyet raporu ve kısa ila orta vadedeki projeleri, her yıl Sosyal ve Beşeri Bilimler Müdürü başkanlığında toplanan ve bir CNRS temsilcisi ile Yüksek Eğitim Bakanlığı Araştırma ve Doktora Eğitimi Müdürlüğünden bir temsilcinin katıldığı Bilim Kurulunun takdirine sunulmaktadır.

Bilim Kurulunun 1989 yılındaki üyeleri aşağıda sıralanmıştır:

• Sn. Louis BAZIN, Paris III Üniversite profesörü, Uygulamalı İleri Araştırmalar Okulunda araştırma sorumlusu. Türkolog.
• Sn. Marie-Claire CAUVIN, CNRS araştırma sorumlusu. Tarih öncesi araştırmacısı.
• Sn.; Gilbert DAGRON, Collège de France kurumunda profesör. Bizans araştırmacısı.
• Sn. Paul GARELLI, enstitü araştırmacısı, Collège de France kurumunda profesör. Asur araştırmaları uzmanı.
• Sn. Christian LE ROY, Paris I Üniversitesi profesörü, Ksantos-Letoon kazıları başkanı.
• Sn. Robert MANTRAN, Provence Üniversitesi fahri profesörü. Eski IFEA araştırmacısı. Osmanlı tarihçisi.
• Sn. Olivier PELON, Lyon II Üniversitesi profesörü, Porsuk kazısı başkanı.
• Sn. André RAYMOND, Provence Üniversitesi profesörü. Osmanlı İmparatorluğu’nun  Arap vilayetleri tarihçisi.
• Sn. Jean-Pierre SODINI, Paris I Üniversitesi profesörü. Eski IFEA araştırmacısı. Arkeolog.
• Sn. Jacques THOBIE, Rennes II Üniversitesi profesörü. Türkiye ve Orta Doğu’da ekonomi ve toplum tarihi uzmanı.

İçinde Türk, Fransız ve başka uyruklardan mimar, tarihçi ve şehir planlamacılarının bulunduğu, “Türkiye'de toplum, mimari ve şehircilik” ismini taşıyan CNRS’in 736 numaralı araştırma grubu, Türkiye'de kentleşme tarihi ve geleneksel konut ile ilgili araştırmalarını, 1985 yılından beri enstitüye bağlı devam ettirmektedir.

Kahire Hukuki ve Sosyal Dokümantasyon ve Araştırma Merkezi (CEDEJ) bünyesinde hayata geçirilmiş olan son derece başarılı Kahire Şehir Gözlem Merkezi örneğinden yola çıkarak, enstitüsü bünyesinde 1988 yılında İstanbul Şehir Gözlem Merkezikurulmuştur. Kahire’deki bu merkez, hem Dışişleri Bakanlığına hem de Yapı ve Konut Bakanlığının Mimari İncelemeler Dairesine bağlıdır. İstanbul Şehir Gözlem Merkezi ile İstanbul’un ve Türkiye'nin diğer şehirlerinin kentsel gelişimi ile ilgili harita, plan, fotoğraf, kitap ve süreli yayın gibi belgelerinin bir araya getirilmesi ve aynı zamanda, bu konuda çalışan uluslararası araştırmacılar arasında bağlantıların kurulması amaçlanmıştır. Görevleri arasında, altı ayda bir çıkan yayınını hazırlamak da bulunan bir araştırmacı, İstanbul Şehir Gözlem Merkezine atanmıştır.

Enstitünün genel olarak görevinin, Türk uzmanların Fransa’da ve Fransız uzmanların Türkiye'de çalışabilmesini sağlayarak, bünyesinde veya başka kurumlarla birlikte yürütülen Anadolu konulu araştırmalarını açık oturum ve uluslararası konferans gibi bilimsel toplantılar, konferans, sergi ve yayınlar aracılığıyla geliştirmek olduğunu söyleyebiliriz.

Metin, Jean-Louis Bacqué-Grammont tarafından yazılmıştır.

Ayrıca, Paul Dumont girişimi ile 2000 yılının mart ayında yazılmış ve o dönemki araştırma projeleri ve araştırmacılardan söz eden durum raporu niteliğindeki IFEA metnine de (Courrier de l’IFEA) bakılabilir.